Cechy gwary krakowskiej

1. fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, np. juz musiała być słoma na podłodze, dziź na jutro = już musiała być słoma na podłodze, dziś na jutro,

2. mazurzenie, np. zacyniło sie, snurki, k^łoszycek, cy dziołcha cy chłopok, = zaczyniło się, sznurki, koszyczek, czy dziołcha [dziewczyna] czy chłopak; czasem sz > s > ś, np. przyśli = przyszli,

3. rozwój samogłosek ścieśnionych (pochylonych):

• samogłoska pochylona e→ i/y, np. nazbiraly, papiry, sirpem, ubiranego, szyroko, bochynek, kapuste z grochym, = nazbierali, papiery, sierpem, ubieranego, szeroką, bochenek, kapustę z grochem;
• samogłoska pochylona á → o: zopaske, musioł, śpiwoł, z kwiotkami = zapaskę, musiał, śpiewał, z kwiatkami;
• samogłoska pochylona o → u: słóme, dóm w dóm, do kóńca, kóń sie dobrze = słome, dom w dom, do końca, koń się dobrze,

4. silne uproszczenia grup spółgłoskowych, m.in. trz > cz, strz > szcz, drz > dż, czeba było, pode dżwiami, dżewnego, bożego dżewka = trzeba było, pod drzwiami, drzewnego, bozego drzewka,

5. uproszeczenie grupy spółgłoskowej chł- > ch (zanik -ł-): chopok, chopy = chłopak, chłopy,

6. rozwój samogłosek nosowych:

• sam. nosowa -ę w wygłosie – tak jak w języku ogólnym – traci nosowość, np. co sobote, zopaske = co sobotę, zapaskę; w śródgłosie ma wymowę rozłożoną -en-, -em- : świeńciły = święciły, czasem ścieśnioną do -yn-: wyngla = węgla; w czasownikach dochodzi do przejścia ę > -eł- > -en-, np: wziena, wszyscy jak zaczeni grać = wzięła, wszyscy jak zaczęli grać,
• sam. nosowa -ą ma wymowę rozłożoną -om, -on np. tom palmom, przywionzane, do dziesionty cy przed dziesionto = tą palmą, przywiązane, do dziesiątej czy przed dziesiąta, często też ścieśnioną do -um, np. wiklinum, trumbce = wikliną, trąbce; w $wygłosie$ zdarzają się przykłady na zanik nosowości, przez ą: z palmo = z palmą,

7. przejście wygłosowego -ch → -k(na zachodzie), np. płytkik, chodzili w takik, w jakik dołak, w tyk formach, we wiaderkak na nosidłak = płytkich, chodzili w takich, w jakich dołach, w tych formach, we wiaderkach na nosidłach,

8. labializacja:

• prelabializacja, np. ^łobloć, ^łopolić, a na ^łobiod = oblać, opalić, a na obiad,
• labializacja śródgłosowa samogłoski o: k^łoszycek, k^łoszyk sie niesło = koszycek, koszyk się niosło,

Do typowych cech dla gwar krakowskich należy również brak r w przedrostku roz-.

Inne cechy zarejestrowane w gwarach krakowskich:

- zastąpienie -'a, -'o przez -'e (występowanie form bez przegłosu): k^łoszy sie niesło = koszy się niosło,

- szeroka wymowa grupy eN, np: alegancko = elegancko,

- występowanie twardego l w grupie li (cecha charakterystyczna dla gwar mazowieckich, występująca również w gwarach z okolic Tarnowa, Sandomierza i w gwarze lasowskiej) : nazbiraly w lesie = nazbierali w lesie,

- uproszczenia grup spółgłoskowych, np. stążki = wstążki,

- uproszczenia na skutek zaniku ł: do kościoa = do kościoła,

- przejście dzi > d ( depalatalizacja głoski dź): idymy = idziemy,

- występowanie przyimka bez zamiast przez: bez całe dwa dni = przez całe dwa dni,

- występowanie w D. lp rzeczowników r. m. końcówki -a zamiast -u: do lasa = do lasu,

- występowanie w D. lm. rzeczowników r. ż. końcówki -ów ( wyrównania końcówek w formach fleksyjnych): weszło siedem brytfannów = weszło siedem brytfann,

- zachowanie dawnego czas. wielokrotnego krzykać: krzykali = pokrzykiwali,

- występowanie liczby mnogiej w odniesieniu do starszych ( pluralis maiestaticus): babka tyle czasu byli [...] mieli, Garlińsko nieboszczka do samy śmierci chodzili = babka dlugi czas była [...] miała, Garlińska nieboszczka do samej śmierci chodziła,

Cechy opisane powyżej realizowane są nieregularnie i z różnym stopniem intensywności. Większość z nich zanika pod wpływem języka literackiego (stąd też niewielka liczba przykładów). Nadal jednak zachowało się na południu Polski mnóstwo tzw. krakowskich regionalizmów.

Słownictwo odnotowane w tekstach zawiera wiele wyrazów charakterystycznych dla gwar małpolskich. Jest to słownictwo dotyczace takich kręgów tematycznych jak:

1. dom, kuchnia: kumora (komora, rodzaj spiżarni), skrobać, zimnioki skrobało (obierać, w tekście: ziemniaki), wyruszać dobrze (wyrobić dobrze np. ciasto), brytfanka, w brytfankach (forma do pieczenia), przetak (sito),
2. gospodarstwo, praca na roli: pukoski (część wozu zakładana od święta), sirp (sierp, narzędzie do ścinania zboża), gadzina (bydło), powrósło (sznurek),
3. ubiór: zopaska, fartuch (część ubioru zakładana na spódnicę), kiecka (spódnica), płocienka (koszula lniana), jesionka (chusta zakładana zimą),
4. obyczaje: dziady, tych dziadów przerozmaitych, pośmieguście, śmigusznicy (przebierańcy chodzący po domach w Wielkanoc), palmerdyk (gwóźdź, na którym wieszano poświęcone palmy),
5. rośliny: makówka, bazie, rozchodnik, ociepa (bukiet z kwatów, mały snopek),
6. inne: dziołcha (dziewczyna), kwikać, kwikali (piszczeć, wydawać głośne, cienkie odgłosy), pochytać, pochytali (połapać), przerozmaity, tych dziadów przerozmaitych (przeróżny), tamok (tam), przy kraju (na skraju, na uboczu).

Wykorzystano materiały z witryny internetowej 
Gwary Polskie Przewodnik multimedialny pod redakcją Haliny Karaś 
http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl

z opracowania: Izabeli Stąpor